Όταν μιλάμε για την γλώσσα δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι προφορικός λόγος και γραφή δεν είναι το ίδιο πράγμα. Είναι δύο διαφορετικά συστήματα που σε καμία περίπτωση δεν ταυτίζονται. Ο προφορικός λόγος είναι ανεξάρτητος από την γραφή και προηγείται. Η γραφή είναι σημάδια με τα οποία προσπαθούμε άλλοτε με μεγαλύτερη και άλλοτε με μικρότερη ακρίβεια να αποτυπώσουμε αυτά που λέμε. Όπως λοιπόν ένα μικρό παιδί πρώτα μαθαίνει να μιλάει και ύστερα να γράφει, έτσι και η ανθρωπότητα: πρώτα άρθρωσε φωνή και πολύ αργότερα την κατέγραψε.
Τα αρχαιότερα δείγματα γραφής μέχρι στιγμής προέρχονται από τους Σουμέριους, έναν λαό που έζησε στην αρχαία Μεσοποταμία (σημερινό Ιράκ) και ανάγονται στην 4η χιλιετία π.Χ. Η γραφή τους ονομάζεται “σφηνοειδής” επειδή χρησιμοποιούσαν ένα εργαλείο που μοιάζει με σφήνα. Μ’ αυτό χάραζαν πάνω σε ξύλινη ή λίθινη επιφάνεια τα σύμβολα της γλώσσας τους. Δεν ήταν όμως μόνο οι Σουμέριοι που πρώτοι ανακάλυψαν την γραφή. Ανεξάρτητα από αυτούς, λαοί της κεντρικής Αμερικής, όπως οι Ολμέκοι (περ. 1500 π.Χ.) αλλά και οι Κινέζοι (περ. 1500 π.Χ.) χρησιμοποίησαν τα δικά τους συστήματα γραφής.
Οι λόγοι που ώθησαν τον άνθρωπό να γράψει είναι κυρίως πρακτικοί. Τα λόγια πετούν και χάνονται. Τα γραπτά μένουν. Και αυτό το συνειδητοποίησαν οι ανθρώπινες κοινωνίες από την πρώτη στιγμή που εγκαταστάθηκαν μόνιμα σε συγκεκριμένες περιοχές και οργάνωσαν τον κοινωνικό τους βίο. Έπρεπε για παράδειγμα να μπορούν να κρατούν χειροπιαστές αποδείξεις για το ποιος πλήρωσε τους φόρους, πόσα αποθέματα σε σιτηρά, σε όπλα και σε χρήματα υπάρχουν, ποια έκταση γης ανήκει σε ποιον, πόσα ζώα έχει ο τάδε και άλλα παρόμοια. Αυτά τα κατάστιχα ήταν αδιαμφισβήτητα τεκμήρια και η κατοχή τους εγγυόταν μια τάξη και έναν έλεγχο. Η λέξη “έλεγχος” που μόλις χρησιμοποίησα δεν είναι τυχαία. Συνδέεται άμεσα με το κράτος και την εξουσία που ασκεί κάποιος. Ναι, η γραφή ήταν ανάγκη της εξουσίας να επιβάλλει την κυριαρχία της και γι’ αυτό συνδέθηκε με την κεντρική διοίκηση. Αν φέρουμε στο μυαλό μας τους Φαραώ και τα ιερογλυφικά αλλά και τα μυκηναϊκά ανάκτορα με τους ελάχιστους γραφείς που κατείχαν την γνώση του γραπτού λόγου, θα δούμε πόσο στενή σχέση έχει η κεντρική εξουσία των πόλεων με τον γραπτό λόγο. Υπάρχει όμως και κάτι άλλο. Στην αρχαία Αίγυπτο η γραφή χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά στα μεγάλα μνημεία, τις πυραμίδες και τα ανάκτορα. Εδώ η εξουσία επιχειρεί να παρουσιάσει την ιδεολογία της και να προωθήσει μια στάση ζωής, ένα αξιακό σύστημα και συγκεκριμένες πεποιθήσεις μέσω του γραπτού λόγου. Και ο χριστιανικός Θεός γραπτές έδωσε τις 10 εντολές στον Μωυσή ώστε να ευθυγραμμίσει ηθικά τον άνθρωπο με την χριστιανική ηθική.
Πώς όμως φτάσαμε στα σημερινά συστήματα γραφής και τι είδους διαδρομή ακολούθησε ο άνθρωπος στην προσπαθειά του να καταγράψει την φωνή του;
Οι πρώτοι άνθρωποι ζωγράφιζαν στους τοίχους των σπηλαίων. Αναπαριστούσαν ζώα, φυτά, αποτυπώματα της παλάμης τους. Αυτές οι εικόνες δεν είναι γραφή. Μπορεί να είναι τέχνη, μπορεί να μεταδίδουν κάποια μηνύματα για ύπαρξη τροφής ή ενδεχόμενο κίνδυνο, μπορεί να έχουν μαγική ή τελετουργική λειτουργία αλλά γραφή δεν είναι. Ειναι εικονογράμματα και θυμίζουν τα δικά μας emoji. Και εύκολα μπορείς να καταλάβεις τι συμβολίζουν. Το εικονόγραμμα ενός μαμούθ δείχνει ένα μαμούθ. Τίποτα περισσότερο. Πώς όμως θα εκφραστεί μια αφηρημένη έννοια; πώς θα πει κάποιος “κυνηγάω”. Θα μπορούσε ίσως να ζωγραφίσει ένα μαμούθ και απέναντι την φιγούρα ενός ανθρώπου με τόξο στο χέρι. Αυτού του είδους η αναπαράσταση λέγεται “ιδεόγραμμα”. Αυτά τα ιδεογράμματα ερμηνεύονται μόνο αν τα δούμε σε συγκεκριμένο πλαίσιο, σε συγκεκριμένα συμφραζόμενα κατά κάποιο τρόπο. Εύκολα όμως καταλαβαίνουμε ότι δεν είνα δυνατόν να ζωγραφίσουμε τα πάντα. Δεν είναι πρακτικό να σχεδιάσεις τα πάντα για να μεταδώσεις μια πληροφορία ή μια ιδέα πιο αφηρημένη. Και η γλώσσα -το έχουμε ξαναπεί- συνδέεται άρρηκτα με την αφηρημένη σκέψη. Σήμερα χρησιμοποιούμε αρκετά ιδεογράμματα. Για παράδειγμα τα σήματα της τροχαίας που μάς προειδοποιούν ότι υπάρχει κίνδυνος κλειστής στροφής έχουν τριγωνικό σχήμα, συγκεκριμένο χρώμα και φυσικά μια εικόνα κλειστής στροφής.
Με τον καιρό αυτά τα εικονογράμματα και ιδεογράμματα εξελίχθηκαν. Πήραν μια πιο αφηρημένη μορφή και έπαψαν να θυμίζουν την αρχική τους εικόνα. Εδώ η σκέψη των ανθρώπων προχώρησε ένα βήμα παραπέρα: κατάλαβαν δηλαδή ότι για λόγους απλότητας και ταχύτητας μπορούσαν να χρησιμοποιήσουν γραφήματα που να αντιστοιχούν σε λέξεις και έτσι να αποτυπώσουν πιο εύκολα πάνω σε μια επιφάνεια όσα ήθελαν να πουν. Αυτά τα πιο αφηρημένα σύμβολα ονομάζονται λογογράμματα. Εξακολουθούσε όμως να παραμένει άλυτο το πρόβλημα στην απόδοση των πιο αφηρημένων εννοιών. Πώς να αναπαραστήσεις π.χ την δικαιοσύνη; Το μεγάλο άλμα έγινε όταν για πρώτη φορά οι άνθρωποι δεν αποτύπωναν εικόνες ή αφηρημένα σύμβολα που σήμαιναν κάτι αλλά όταν σκέφτηκαν να καταγράψουν με ακρίβεια τους ήχους που έβγαιναν από το στόμα τους χρησιμοποιώντας ένα διαφορετικό σύμβολο για κάθε ήχο. Έτσι ο γραπτός λόγος έγινε φωνογραφικός. Αρχικά, υπήρχαν σύμβολα που αντιστοιχούσαν σε συλλαβές και οι λέξεις καταγράφονταν-όχι πάντα με τόσο μεγάλη ακρίβεια- χωρισμένες σε συλλαβές. Τετοιο σύστημα γραφής είναι για παράδειγμα η Γραμμική Β’. Στο αμέσως επόμενο στάδιο τα γράμματα αποτύπωσαν ακόμη πιο μικρές μονάδες από τις συλλαβές, τα φωνήματα. Έτσι, με περίπου 30 σύμβολα που λέγονται γράμματα μπορούσαν να καταγράψουν με αρκετά μεγάλη ακρίβεια ό,τι πρόφεραν. Εμπνευστές αυτού του τρόπου γραφής θεωρούνται οι Φοίνκες. Το επαναστατικό στοιχείο αυτής της αλφαβητικής γραφής είναι ότι κάθε άνθρωπος μπορεί να μάθει εύκολα να γράφει και να διαβάζει. Η γραφή έγινε προνόμιο όλων. Εκδημοκρατίστηκε.
Η σπουδαιότητα του γραπτού λόγου αποτυπώνεται σε πλήθος μύθων που αποδίδουν στην γραφή θεϊκή προέλευση. Κατά την αιγυπτιακή μυθολογία εφευρέτης της γραφής ήταν ο Θωθ, θεός της σοφίας. Στους Σουμέριους ο θεός Ίγκι, κι αυτός θεός της σοφίας, ο οποίος κρατάει την γραφή για τον εαυτό του και μόνο. Ο Ερμής και ο Προμηθέας συνδέονται σύμφωνα με την αρχαιοελληνική μυθολογική παράδοση με τον γραπτό λόγο. Το επιμύθιο πάντως είναι ένα: η γραφή έμελλε να αλλάξει την πορεία του πολιτισμού μας και της ιστορίας μας.
Φιλόλογος, ΜΑ στην διδασκαλία της γλώσσας