Η επαφή μας με τα ζώα είναι σχεδόν καθημερινή. Ζούμε μαζί τους. Και συχνά σε βάρος τους. Πόσες φορές μάς έχει τύχει να νιώθουμε απειλή από έναν αδέσποτο σκύλο και να βγάζουμε μια δυνατή κραυγή για να τον απωθήσουμε ή να θέλουμε να χαϊδέψουμε μια γάτα καλώντας την προς το μέρος μας νεύοντας με τα δάχτυλα και επαναλαμβάνοντάς της “ψιψιψι”! Τα παραδείγματα αυτά δείχνουν μια προσπάθεια επικοινωνίας ανάμεσα στον άνθρωπο και τα ζώα. Τι γίνεται όμως μεταξύ των ζώων που ανήκουν στο ίδιο είδος; Επικοινωνούν; Έχουν την δυνατότητα να ανταλλάξουν μηνύματα; Ή να το θέσουμε αλλιώς: έχουν τα ζώα γλώσσα;
Αν παρατηρήσουμε την καθημερινότητα των ζώων είτε κατοικίδιων είτε άγριων θα διαπιστώσουμε ότι τα περισσότερα από αυτά παράγουν κάποιους ήχους που σε πολλές περιπτώσεις μπορούμε να τους ερμηνεύσουμε κι εμείς. Π.χ. ένας σκύλος μπορεί να γαβγίζει χαρούμενος ή να κουνάει την ουρά του και το μήνυμά του να γίνεται αντιληπτό από έναν άλλο σκύλο. Μέχρι ποιο σημείο όμως μπορεί να φτάσει αυτή η επικοινωνία και τι γίνεται με τα ζώα, όπως οι μέλισσες, που δεν παράγουν ήχους;
Η αλήθεια είναι πως όταν μιλάμε για “γλώσσα των ζώων” στο μυαλό μας έρχεται ένα σύστημα επικοινωνίας που το συγκρίνουμε με την δική μας γλώσσα. Και αυτό είναι κάτι που πρέπει μάλλον να το ξεχάσουμε. Ένα είδος καλαμαριού της Καραϊβικής χρησιμοποιεί χρωματικά μοτίβα για να προσκαλέσει το θηλυκό σε ζευγάρωμα και διαφορετικά μοτίβα για να δηλώσει απειλή στο κοντινό περιβάλλον. Τα μυρμήγκια εκκρίνουν κάποιες χημικές ουσίες από τις κεραίες τους με τις οποίες ανταλλάσσουν μηνύματα. Οι νυχτερίδες χρησιμοποιούν ένα περίπλοκο σύστημα ήχου υψηλών τόνων για να διώξουν τυχόν εισβολείς, για να μεγαλώσσουν τα μικρά τους αλλά και στον έρωτα. Οι μέλισσες εργάτριες όταν εντοπίσουν τροφή επιστρέφουν στην κυψέλη μεταφέροντας ένα μικρό δείγμα το οποίο αποθέτουν στην κυψέλη. Αμέσως αρχίζουν ένα κυκλικό χορό αν η τροφή είναι σε απόσταση μικρότερη των 25 μέτρων ή χορό που σχηματίζει τον αριθμό 8 όταν η τροφή είναι σε απόσταση μεγαλύτερη των 100 μέτρων. Αν ο καιρός είναι καλός ο χορός αυτός γίνεται έξω από την κυψέλή και για να υποδείξουν την κατεύθυνση προς την οποία πρέπει οι άλλες μέλλισσες να κινηθούν σχηματίζουν συγκεκριμένη γωνία με τον ήλιο. Οι άλλες μέλισσες παρακολουθούν, μυρίζουν το δείγμα τροφής για να καταλάβουν τι άνθη υπάρχουν και έπειτα ξεκινούν για τον προορισμό τους. Το μήνυμα πάντα δίνεται με απόλυτη ακρίβεια.
Πειράματα που έχουν γίνει σε κάποια είδη πιθήκων έδειξαν ότι μπορούν να κατακτήσουν ένα περιορισμένο αριθμό λέξεων της ανθρώπινης γλώσσας, να εκφράσουν απλοϊκά καποιες σκέψεις τους αλλά πάντα μα πάντα η γλώσσα αυτή είναι “κλειστή”, έχει πολύ περιορισμένα όρια, δεν διαθέτει συντακτική δομή και σε γενικές γραμμές θυμίζει την γλώσσα ενός παιδιού δύο το πολύ ετών ή των πρωτόγονων ανθρώπων. Μια άλλη αδυναμία είναι ότι τα ζώα αυτά δεν μπορούν να μιλήσουν για πράγματα που δεν είναι στο άμεσο περιβάλλον τους, λείπει δηλαδή το χαρακτηριστικό της “μετάθεσης” που είπαμε σε προηγούμενη δημοσίευση.
Πού καταλήγουμε επομένως; Τα ζώα δεν έχουν γλώσσα με την ανθρώπινη έννοια. Έχουν συστήματα επικοινωνίας (χημικά, οσφρητικά, οπτικά, ηχητικά) τα οποία τους βοηθούν να καλύπτουν τις δικές τους ανάγκες. Αυτές που ορίζει το περιβάλλον τους. Πολλά από αυτά τα συστήματα ίσως δεν τα καταλάβουμε ποτέ. Θα μένει το κρυφό μυστήριο ως διαρκής πρόκληση. Θα μένει ακόμη η υπενθύμιση ότι για να κατανοήσουμε την “γλώσσα” των ζώων οφείλουμε να αλλάξουμε προοπτική και να την δούμε μέσα από τα δικά τους μάτια ή τις δικές τους κεραίες.
Φιλόλογος, ΜΑ στην διδασκαλία της γλώσσας