Είδαμε στην προηγούμενη αναφορά μας ότι το γλωσσικό φαινόμενο έχει πρωτίστως βιολογική προέλευση και δευτερευόντως πολιτισμική. Σήμερα θα προσπαθήσουμε να δούμε τι συμπεράσματα μπορούν να εξαχθούν σχετικά με τα πρώτα στάδια της γλωσσικής ανάπτυξης μελετώντας την κατασκευή και χρήση των εργαλείων των πρωτόγονων ανθρώπων. Και όταν λέμε “εργαλείο” εννοούμε απλά μια πέτρα, ένα κομμάτι ξύλου ή ένα οστό. Όχι κάτι πιο περίπλοκο.
Η χρήση εργαλείων είναι κάτι που το συναντάμε και σε άλλα έμβια όντα. Υπάρχουν για παράδειγμα ενυδρίδες, πίθηκοι και αιγυπτιακοί γύπες που χρησιμοποιούν εργαλεία στην αναζήτηση της τροφής τους. Τα εργαλεία όμως αυτά είναι υποτυπώδη και αντανακλούν ένα είδος νοημοσύνης που ταίριαζε σε πολύ πρωτόγονες μορφές του ανθρώπου. Αν επομένως εστιάσουμε την προσοχή μας στην εμφάνιση και την εξέλιξη της μορφής των εργαλείων θα διαπιστώσουμε ότι μπορούμε να βγάλουμε συμπεράσματα και για την σκέψη των πρώτων ανθρώπων και ίσως για την ύπαρξη κάποιας μορφής “γλώσσας” αλλά και για την δυνατότητα επικοινωνίας.
Ο τρόπος με τον οποίο είναι λαξευμένα τα πιο παλιά εργαλεία δείχνει, μας λένε οι ειδικοί, ότι οι πρώιμοι άνθρωποι ήταν κυρίως δεξιόχειρες. Αυτό σημαίνει ότι στο αριστερό ημισφαίριο του εγκεφάλου τους -που ήταν υπεύθυνο για την επιλογή αυτή- γίνονται διεργασίες που προετοιμάζουν και την εμφάνιση της γλώσσας. Σήμερα ξέρουμε με απόλυτη βεβαιότητα ότι η περιοχή Broca που εντοπίζεται στο αριστερό ημισφαίριο είναι υπεύθυνη για τον λόγο μας.
Αν και η μορφή που έχουν αυτά τα πολύ πρώιμα εργαλεία είναι απλοϊκή για τα δικά μας δεδομένα, ωστόσο μπορούμε να δούμε κάτι επαναστατικό. Οι πρωτόγονοι άνθρωποι υπολόγιζαν με πόση δύναμη θα χτυπήσουν την πέτρα, πρόσεχαν την γωνία κρούσης αλλά και συντόνιζαν τις κινήσεις των δυο χεριών τους. Όλα τα παραπάνω δείχνουν ένα είδος νοημοσύνης που ξεπερνά κατά πολύ εκείνη των άλλων έμβιων όντων. Υπάρχει όμως και κάτι ακόμη. Όσο περνούσε ο καιρός τα εργαλεία άρχισαν να αποκτούν ένα πιο συγκεκριμένο σχήμα π.χ. σαν αμύγδαλο. Αυτό δείχνει ότι η αφαιρετική σκέψη έχει παγιωθεί. Οι άνθρωποι αναγνωρίζουν αφηρημένες γεωμετρικές έννοιες π.χ. το σχήμα του τριγώνου, την ευθεία ή την συμμετρία, αναπαράγουν σταθερά σχήματα και αντιλαμβάνονται ιδεατούς τύπους. Και όλα αυτά πριν από τουλάχιστον ένα εκατομμύριο χρόνια. Πώς όμως συνδέονται όλα τα παραπάνω με την γλώσσα; Είδαμε στο προηγούμενο κείμενό μας (23/11/2024) ότι η γλώσσα είναι ένα συμβολικό σύστημα σημείων που προϋποθέτει αφαιρετική σκέψη. Και αυτό ακριβώς δείχνει και η κατασκευή των εργαλείων. Κατασκευάζοντάς το ο δημιουργός του είχε στον νου του την έννοια της τροφής, τον τρόπο χρήσης του εργαλείου και άλλες νοερές αναπαραστάσεις.
Υπάρχει όμως και κάτι ακόμη. Αυτή η αφαιρετική σκέψη, η ικανότητα δηλαδή να σκεφτόμαστε κάτι που δεν είναι μπροστά στα μάτια μας, συνδέεται άμεσα και με την κοινωνική ζωή. Τα εργαλεία φτιάχνονται μέσα σε μικρές κοινότητες στις οποίες υπάρχουν ρόλοι, κατανομή υποχρεώσεων και κοινωνικές σχέσεις. Συνεπώς, δεν είναι ατομική υπόθεση. Και εδώ είναι το κρίσιμο σημείο. Οι ειδικοί μας πλροφορούν ότι αυτοί οι πρώιμοι άνθρωποι χρησιμοποιούν ένα είδος πρωτογλώσσας που συνοδεύει τις χειρονομίες και τα νεύματα ώστε να φτιάξουν τα εργαλεία αλλά και να διδάξουν στις επόμενες γενιές τον τρόπο κατασκευής τους. Κυρίαρχο βέβαια μέσο παραμένει η χειρονομία και δευτερευόντως η γλώσσα. Ωστόσο, πολύ πρόσφατες εργαστηριακές έρευνες με υψηλής ακρίβειας μαγνητικούς τομογράφους δείχνουν ότι οι εγκεφαλικοί πόροι που ενεργοποιούνται στην διαδικασία της κατασκευής και χρήσης ενός εργαλείου είναι οι ίδιοι με εκείνους που ενεργοποιούνται κατά την διαδικασία παραγωγής γλώσσας. Συμπέρασμα: κατασκευή εργαλείων, νοημοσύνη και γλώσσα βασίζονται στην ενεργοποίηση κοινών εγκεφαλικών μηχανισμών.
Ας μην ξεχνάμε ότι η γέννηση της γλώσσας δεν έγινε αστραπιαία. Μεσολάβησαν εκατοντάδες χιλιάδες χρόνια και διεργασίες που δεν είναι εύκολο να αποκαλυφθούν. Η σύγχρονη έρευνα προχωρά με υποθέσεις και αυστηρές μεθόδους επαλήθευσης. Πολλά μπορούν να ανατραπούν. Ας κρατήσουμε πάντως -όσον αφορά την εμφάνιση της γλώσσας- την στενή σχέση που συνδέει τον άνθρωπο, το περιβάλλον του και την κοινωνική ζωή.
Φιλόλογος, ΜΑ στην διδασκαλία της γλώσσας